معناي رزق
رزق به معناي چيزي است كه مورد انتفاع مرزوق قرار مي گيرد. قهراً از هر رزقي آن مقدار واقعاً رزق است كه مورد انتفاع واقع شود. پس اگر كسي مال بسياري جمع كرده كه به غير از اندكي از آن را نمي خورد، در حقيقت رزقش همان مقداري است كه مي خورد و بقيه آن رزق او نيست؛ مگر از اين جهت كه بخواهد به كسي بدهد. از اين جهت، مي توان آن را رزق دانست.
پس وسعت روزي و تنگي آن ربطي به زيادي مال و اندكي آن ندارد. [چه بسيار افرادي كه مال بسيار دارند، ولي كم مي خورند و چه بسيار افرادي كه به عكس آنان اند] . ⁽¹²⁾
در واقع، هر خير اعتباري از خيرات اجتماعي، از قبيل: مال و جاه و قوت و شوكت و امثال اينها، هر يك به نوبه خود رزقي است كه مرزوق از آن بهره مند مي شود. ⁽¹³⁾
پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله در تعريف رزق مي فرمايند: «رزق مانند باران و به عدد آن از آسمان به زمين و براي هر انساني به مقداري كه برايش مقدّر شده نازل مي شود وليكن براي خدا فضلهايي هم هست: بنابراين، از خداي تعالي فضل او را نيز بخواهيد!» ⁽¹⁴⁾

هو الرزاق
خداوند روزي رسان تمام انسانها و موجودات ديگر است. هيچ جنبنده اي در جهان هستي نيست، مگر اينكه خداوند روزي او را مي رساند؛ همچنان كه قرآن مي فرمايد: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَي اللَّهِ رِزْقُها»؛ ⁽¹⁵⁾«هيچ جنبنده اي بر روي زمين نيست، مگر اينكه روزي آنها بر خداوند است.» و مي فرمايد: «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ»؛⁽¹⁶⁾ «همانا روزي رسان خداوند است.» و لذا هر كس كه روزي مي جويد، بايد از خداوند بخواهد و نه غير او؛ آنچنان كه مولانا در اشعارش به آن اشاره مي كند:
رزق از وي جو مجو از زيد و عمرو // هستي از وي جو مجو از بنگ و خمر
منعمي زو خواه نه از گنج و مال // نصرت از وي خواه ني از عم و خال ⁽¹⁷⁾
البته بايد توجه داشت كه اين گونه نيست كه انسان بنشيند و بگويد: خدا روزي رسان است. شرط روزي، سعي و تلاش است. خداوند مي فرمايد: «لَيسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعي «؛ ⁽¹⁸⁾ «بهره اي براي انسان جز سعي و تلاش او نيست.»
و سخن ديگر اينكه رزق هر كس مقدّر و معين شده و براي كسي فرار از آن ممكن نيست و رزق، عاشق و جوينده بنده مي باشد؛ همچنان كه در روايت پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله آمده است: «الرِّزْقُ يطْلُبُ الْعَبْدَ أَشَدَّ مِنْ أَجَلِهِ؛ ⁽¹⁹⁾ رزق در جستجوي بنده است، شديدتر از اجل او.»
و صاحب مثنوي مطلب را اين چنين بيان مي كند:
گر تو خواهي ور نخواهي رزق تو // پيش تو آيد دوان از عشق تو ⁽²⁰⁾
و سعدي شيرازي مي گويد: «دو چيز محال عقل است: خوردن بيش از رزق مقسوم و مردن پيش از وقت معلوم.» ⁽²¹⁾

و مولي الموحدين اميرالمؤمنين عليه السلام در بيان اقسام رزق مي فرمايند: «رزق دو جور است: رزقي كه تو را مي طلبد و رزقي كه تو آن را مي طلبي. آن كه تو را مي طلبد، به فرضي كه تو به سراغ آن نروي، او به سراغ تو خواهد آمد.» ⁽²²⁾
و از اينكه رسول اكرم صلي الله عليه وآله مي فرمايند: «لَوْ أَنَّكُمْ تَتَوَكَّلُونَ عَلَي اللَّهِ حَقَّ تَوَكُّلِهِ لَرَزَقَكُمْ كَمَا يرْزُقُ الطَّيرَ تَغْدُو خِمَاصاً وَ تَرُوحُ بِطَاناً؛ ⁽²³⁾ اگر بر خداوند توكل كنيد، آن چنان كه حق توكّل بر اوست، خداوند شما را روزي مي دهد؛ همچنان كه پرندگان هر بامداد با شكمهاي گرسنه از آشيانه خود مي پرند و شبانگاه با شكمهاي سير باز مي گردند.» نتيجه گرفته مي شود كه رزق مقسوم و مقدّر هر كس فقط به همان اندازه است كه او زنده بماند و ادامه حيات دهد، همچون حيوانات و پرندگان كه خداوند همواره رزق آنها را به ميزان حيات و بقاء آنها مي رساند. با اين حال، انسان براي بهره مندي و رسيدن به رزق بيشتر از نياز حيات روزانه خود، محتاج تحصيل شرائطي است كه از جمله آنها ازدواج مي باشد.

و اما عواملي كه در ازدواج موجب افزايش رزق و روزي انسان مي شوند، عبارت اند از:
1. ايمان و تقوا
يكي از اصول اساسي كه اسلام به آن اهميت زيادي داده است و آن را وسيله تقرب به درگاه الهي و ارزش يافتن فرد مسلمان معرفي مي كند، مسئله ايمان به خدا و تقواست؛ همچنان كه خداوند در قرآن كريم مي فرمايد: «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ»؛ ⁽²⁴⁾ «همانا گرامي ترين شما در نزد خدا، با تقواترين شماست.»
از اين رو، فرد مسلماني كه به خاطر تقواي الهي و براي حفظ دين و پيروي از سنت پيغمبر اكرم صلي الله عليه وآله اقدام به ازدواج مي كند، در درگاه پروردگار، عزّت و ارزش خاصي مي يابد و به دليل آراسته شدن به اين زيور اخلاقي، مورد توجه خاص خدا واقع مي شود؛ به طوري كه خداوند از مكاني كه هرگز گمان نمي برد، براي او روزي مي رساند: «وَ مَنْ يتَّقِ اللَّهَ يجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يرْزُقْهُ مِنْ حَيثُ لا يحْتَسِبُ»؛ ⁽²⁵⁾ «كسي كه تقوا پيشه كند، خداوند گشايشي براي او قرار مي دهد و از آنجا كه گمان ندارد، به او روزي مي بخشد.»
و در آياتي كه از قرآن، باز شدن درهاي بركات [روزي] را از آسمان و زمين، مشروط به ايمان و تقواي مردم معرفي مي كند: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُري آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ»؛ ⁽²⁶⁾ «و اگر اهل شهرها و آباديها ايمان مي آوردند و تقوا پيشه مي كردند، بركات آسمان و زمين را به روي آنها مي گشوديم.»
همچنان كه در حديثي نوراني از وجود مقدس پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله، تقوا به عنوان راه كسب روزي حلال بيان شده است. آن حضرت در حجة الوداع فرمود: «فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَي قَسَمَ الْأَرْزَاقَ بَينَ خَلْقِهِ حَلَالًا وَ لَمْ يقْسِمْهَا حَرَاماً فَمَنِ اتَّقَي اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ صَبَرَ أَتَاهُ اللَّهُ بِرِزْقِهِ مِنْ حِلِّهِ وَ مَنْ هَتَكَ حِجَابَ السِّتْرِ وَ عَجَّلَ فَأَخَذَهُ مِنْ غَيرِ حِلِّهِ قُصَّ بِهِ مِنْ رِزْقِهِ الْحَلَالِ وَ حُوسِبَ عَلَيهِ يوْمَ الْقِيامَةِ؛ ⁽²⁷⁾ خداي تبارك و تعالي رزق حلال را بين خلقش تقسيم كرده و آن را به طور حرام تقسيم نكرده است. پس هر كس از خداي عز و جل پروا كند و صبر نمايد، خداوند رزقش را از راه حلال مي دهد و هر كس پرده حرمت الهي را پاره كند و رزقش را از غير راه حلال بگيرد، رزق حلالش را به عنوان قصاص از او خواهند گرفت [و در نتيجه، همان مقداري را كه بايد از حلال مي خورد، از حرام مي خورد و نه بيشتر] و روز قيامت بر او حساب مي كنند.»
شايد به همين دليل كه تقوا در روزي انسان مؤثر است، شاهديم كه در روايتي از پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله استغفار از گناه كه از آثار تقوا مي باشد، به عنوان يكي از عوامل جلب روزي معرفي مي شود:
«أَكْثِرُوا الِاسْتِغْفَارَ فَإِنَّهُ يجْلِبُ الرِّزْقَ؛ ⁽²⁸⁾ زياد استغفار كنيد؛ زيرا استغفار روزي را [به سوي شما] مي كشاند.»

2. احساس مسئوليت
فقر نمي تواند مانع راه ازدواج گردد، بلكه چه بسا ازدواج سبب غنا و بي نيازي مي شود. دليل آن هم با دقت روشن مي شود؛ زيرا انسان تا مجرد است، احساس مسئوليت نمي كند؛ نه ابتكار و نيرو و استعداد خود را به اندازه كافي براي كسب درآمد مشروع بسيج مي كند و نه به هنگامي كه درآمدي پيدا كرد، در حفظ و بارورساختن آن مي كوشد و به همين دليل، افراد مجرد غالباً خانه به دوش و تهي دست اند. اما بعد از ازدواج، شخصيت انسان تبديل به يك شخصيت اجتماعي مي شود و خود را شديداً مسئول حفظ همسر و آبروي خانواده و تأمين وسائل زندگي فرزندان آينده مي بيند. بنابراين، تمام هوش و ابتكار و استعداد خود را به كار مي گيرد و در حفظ درآمدهاي خود و صرفه جويي تلاش مي كند و در مدت كوتاهي مي تواند بر فقر چيره شود. ⁽²⁹⁾
به بياني ديگر، مگر نه آنكه احتياج ما باعث اختراع است، احساس مسئوليت نيز انگيزه اي نيرومند است كه در وجود انسان نهاده شده است. همانا روزي خدا در زمين نهفته شده و توانمنديهاي انسان در وجود خود او نهفته است. وقتي اين توانمنديها شكفته شود، روزي خدا نيز با اميد و نيازمندي و به وسيله سعي و كوشش بيرون خواهد آمد. ⁽³⁰⁾
و از اينجاست كه در روايتي از پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله آمده است:
«مَنْ تَرَكَ التَّزْوِيجَ مَخَافَةَ الْعَيلَةِ فَقَدْ أَسَاءَ ظَنَّهُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ ⁽³¹⁾ هر كس امر ازدواج را از بيم مخارج عائله مندي ترك كند، همانا به خداوند گمان بد برده است.»

3. سعي و تلاش
بدون شك انسانها از نظر استعدادها و مواهب خدادادي با هم متفاوت اند؛ ولي با اين حال، آنچه پايه اصلي پيروزيها را تشكيل مي دهد، تلاش و سعي و كوشش آدمي است. آنها كه سخت كوش ترند، پيروزترند و آنها كه تنبل تر و كم تلاش ترند، محروم ترند. ⁽³²⁾
از اين رو، قرآن بهره انسان را متناسب با سعي او مي شمرد و صريحاً مي گويد: «وَ أَنْ لَيسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعي «؛ ⁽³³⁾ «و اينكه براي انسان بهره اي جز سعي و تلاش او نيست.»
در روايات اسلامي نيز، فوق العاده به مسئله تلاش و كوشش براي كسب روزي اهميت داده شده است؛ تا آنجا كه امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «لَا تَكْسَلُوا فِي طَلَبِ مَعَايشِكُمْ فَإِنَّ آبَاءَنَا كَانُوا يرْكُضُونَ فِيهَا وَ يطْلُبُونَهَا؛ ⁽³⁴⁾ در تحصيل روزي تنبلي نكنيد؛ زيرا پدران ما در اين راه مي دويدند و آن را طلب مي كردند.»
و نيز از همان امام بزرگوار مي خوانيم: «الْكَادُّ عَلَي عِيالِهِ كَالْمُجَاهِدِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ؛ ⁽³⁵⁾ كسي كه براي [روزي خانواده خود تلاش مي كند، مانند مجاهد در راه خداست.»
و پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله طلب روزي حلال را پس از اداي واجبات اوليه، واجب مي شمارد:
«طَلَبُ الْحلال فَرِيضَةٌ بَعْدَ الْفَرِيضَةِ.» ⁽³⁶⁾
بي كليد اين در گشادن راه نيست // بي طلب نان سنت الله نيست
گر تو بنشيني به چاهي اندرون // رزق كي آيد برت اي ذو فنون ⁽³⁷⁾
لذا به همين خاطر است كه مي بينيم پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله آن چند نفر صحابي را كه گوشه نشيني اختيار كرده بودند و ترك كار و كوشش براي كسب روزي، به شدت مورد ملامت و سرزنش قرار مي دهند و مي فرمايند: «لَا رَهْبَانِيةَ فِي الْإِسْلَامِ تَزَوَّجُوا فَإِنِّي مُكَاثِرٌ بِكُمُ الْأُمَمَ؛ ⁽³⁸⁾ رهبانيت در اسلام نيست. زن بگيريد! من به فزوني عدد شما بر ملتهاي ديگر مباهات مي كنم.»
و سرانجام جلال الدين مولوي افكار و گفتار خامي كه برخاسته از سستي و تنبلي افراد براي كسب روزي است، همچون اين افكار: خدايي كه جان داده است، نان خواهد داد؛ كسي كه بي نيازي و پيروزي بجويد، لقمه نان هم به سراغش خواهد آمد؛ همه حيوانات و درندگان بدون كسب و زحمت، روزي خود را مي خورند.
جمله را رزاق روزي مي دهد // قسمت هر يك به پيشش مي نهد ⁽³⁹⁾
مورد تمسخر و ريشخند قرار مي دهد و اين گونه در صدد پاسخ آنها بر مي آيد:
راه روزي كسب و رنج است و تعب // هر كسي را پيشه اي داد و طلب
اُطْلُبُوا الاَرْزَاقَ مِنْ اَسْبَابِهَا
اُدْخُلُوا الاَبْياتَ مِنْ اَبْوَابِهَا ⁽⁴⁰⁾

4. قناعت و سبك گرفتن هزينه ها
گر چه امروز مسئله ازدواج آن قدر با آداب و رسوم غلط و حتي خرافات آميخته شده كه به صورت يك جاده صعب العبور يا غير قابل عبور براي جوانان در آمده است، ⁽⁴¹⁾ اما در روايات متعددي، مسلمانان تشويق به همكاري در امر ازدواج افراد مجرد و كمك به اين امر شده اند و به عنوان مثال، مي توانند هزينه هاي ازدواج را سبك و آسان بگيرند تا مانعي بر سر راه ازدواج جوانان پيدا نشود؛ همچنان كه مهريه هاي سنگين غالباً سنگ راه ازدواج افراد كم درآمد مي گردد. در حديثي از پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله مي خوانيم:
«شُؤْمُ الْمَرْأَةِ غُلاءُ مَهْرِهَا؛ ⁽⁴²⁾ زن بدقدم زني است كه مهرش سنگين باشد.»
و باز در حديث ديگري كه در ذيل حديث فوق وارد شده، مي خوانيم:
«مِنْ شُؤْمِهَا شِدَّةُ مَئُونَتِهَا؛ ⁽⁴³⁾ يكي از نشانه هاي شوم بودن زن آن است كه هزينه زندگي [يا هزينه ازدواجش سنگين باشد.»
همان طور كه در روايات فوق اشاره شد كه علت شوم و بدقدم بودن برخي زنان اسراف و عدم تقدير معيشت و عدم قناعت مي باشد، مي توان اين نتيجه را گرفت كه مسلماً چنين افرادي براي خانواده، نه تنها روزي و بركت به همراه نخواهد داشت، بلكه فقر و ناداري را به ارث خواهند گذاشت.
همچنان كه امير المؤمنين عليه السلام در ضمن روايتي به اين مطلب اشاره مي فرمايد:
«تَرْكُ التَّقْدِيرِ فِي الْمَعِيشَةِ يورِثُ الْفَقْرَ؛ ⁽⁴⁴⁾ اندازه گيري نكردن مخارج، فقر به بار مي آورد.»
و همچنين امام صادق عليه السلام مي فرمايد:
«ضَمِنْتُ لِمَنِ اقْتَصَدَ أَنْ لَا يفْتَقِرَ؛ ⁽⁴⁵⁾ براي كسي كه ميانه روي كند ضامن شده ام كه فقير نگردد.»
و لذا قناعت، ثروتي است كه تمام شدني نيست ⁽⁴⁶⁾ و اگر كسي پس از سعي و تلاش براي كسب روزي، به آنچه خداوند روزي او ساخته است، قانع باشد، هرگز احساس فقر و ناداري نخواهد كرد؛ همان گونه كه امام باقرعليه السلام يا امام صادق عليه السلام مي فرمايد: «مَنْ قَنِعَ بِمَا رَزَقَهُ اللَّهُ فَهُوَ مِنْ أَغْنَي النَّاسِ؛ ⁽⁴⁷⁾ هر كس به آنچه خدا روزي او ساخته است، قناعت كند، از بي نيازترين مردم است.»

5. امدادهاي الهي در كسب روزي
بدون شك يكي از نگرانيهاي افراد مجرد در اقدام به ازدواج و تشكيل خانواده، ترس از فقر و مخارج سنگين عائله مندي است كه چگونه مي تواند به تنهايي در مقابل اين بار سنگين قد علم كند و آن را به دوش بكشد.
ولي بايد اين مطلب مهم را يادآور شد كه مسلماً امدادهاي الهي و نيروهاي معنوي به كمك افرادي مي آيد كه براي انجام وظيفه انساني و حفظ پاكي خود اقدام به ازدواج مي كنند.
و لذا هر فرد با ايمان مي تواند به اين وعده الهي دلگرم باشد كه خداوند روزي او و خانواده اش را از مكاني كه گمانش را نمي دهد، مي رساند: «يرْزُقْهُ مِنْ حَيثُ لا يحْتَسِبُ»؛ ⁽⁴⁸⁾ «او را از جايي كه گمان ندارد، روزي مي دهد.»
همچنان كه در حديث از پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه وآله نقل شده: «مَنْ تَرَكَ التَّزْوِيجَ مَخَافَةَ الْعَيلَةِ فَقَدْ أَسَاءَ ظَنَّهُ بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يقُولُ «إِنْ يكُونُوا فُقَراءَ يغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ»؛ ⁽⁴⁹⁾ «كسي كه ازدواج را از ترس فقر و مخارج عائله مندي ترك كند، گمان بد به خدا برده است؛ چرا كه خداوند متعال مي فرمايد: اگر آنها فقير باشند، خداوند آنها را از فضل خود بي نياز مي سازد.»
و ديگر اينكه همه موجودات همواره محتاج و نيازمند امدادهاي الهي مي باشند و هر كدام به ميزان استعدادشان از آن بهره مند مي گردند:
جمله را بر قدر استعدادها // مي رسد در هر مقام امدادها ⁽⁵⁰⁾
خوب است بدانيم كه جناب راغب اصفهاني در تعريف كلمه امداد مي گويد: كلمه امداد غالباً در مورد كمكهاي مفيد و مؤثر به كار برده مي شود و كلمه «مد» در موارد مكروه و ناپسند.» ⁽⁵¹⁾

و با توجه به آيه ذيل: «إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا... يمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ»؛ ⁽⁵²⁾ «اگر صبر كنيد و تقوا پيشه سازيد... ، پروردگارتان شما را امداد مي كند.»
به اين مطلب دست پيدا مي كنيم كه امداد غيبي و كمك معنوي بي دليل نمي باشد، بلكه محتاج شرائطي همچون استقامت و تقواست تا افراد شايستگي امداد الهي را پيدا كنند.
و مطلب ديگر اينكه امداد الهي، اختصاص به زمان پيامبرصلي الله عليه وآله ندارد، بلكه هر كس در زمره بندگان خالص خدا و «عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ» ⁽⁵³⁾ وارد شود، او هم لايق مواهب پروردگار خواهد بود.
نتيجه سخن اينكه، كساني كه از ترس فقر ازدواج نمي كنند، بايد بدانند خداوند آنها را بي نياز مي كند و هر چه بيشتر اولاد بياورند، وسعت رزق آنان زيادتر مي شود. اگر در دوره جاهليت اولاد خود را از ترس فقر مي كشتند، امروز هم بسياري از مردم بچه را سقط مي كنند يا از آوردن بچه خودداري مي كنند تا به فقر مبتلا نشوند و حال آنكه، رزق به دست خداوند است: «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتينُ»؛ ⁽⁵⁴⁾ «خداوند روزي دهنده و صاحب قوت و قدرت است.» و همچنين ياري خداوند در روزي هر كس به اندازه نيازمندي او خواهد بود؛ همان طور كه امام علي عليه السلام مي فرمايد: «تَنْزِلُ الْمَعُونَةُ عَلَي قَدْرِ الْمَئُونَةِ؛ ⁽⁵⁵⁾ كمك [الهي] به اندازه خرجي [و نياز] فرود مي آيد.»
و خداوند به واسطه ازدواج و ازدياد اولاد وسعت در رزق مي دهد؛ چنان كه در روايتي آمده است: «كُلَّمَا كَثَّرَ الْعَيالُ كَثَّرَ الرِّزْقُ؛ ⁽⁵⁶⁾ هر چه [تعداد] افراد خانواده بيشتر شود، رزق هم بيشتر مي شود.» و خداوند سبحان هر صبح و شام روزي واجبي را به بنده خود مي رساند؛ همچنان كه مي فرمايد: «وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ عَلَي اللَّهِ رِزْقُها»؛ ⁽⁵⁷⁾ «هيچ جنبنده اي در زمين نيست، مگر اينكه روزي او بر خداوند است.»

1)- تفسير نمونه، آية الله العظمي مكارم شيرازي، چاپ اول، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1374 ش، ج 14، ص 458.
2)- تفسير هدايت، گروهي از مترجمان، چاپ اول، مشهد، بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي، 1377 ش، ج 8، ص 305.
3)- بحارالانوار، علامه مجلسي، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1404 ق، ج 100، ص 222.
4)- مستدرك الوسائل، محدث نوري، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1408 ق، ج 14، ص 154.
5)- نور / 32.
6)- همان.
7)- تفسير نور الثقلين، عروسي هويزي، چاپ چهارم، قم، مؤسسه اسماعيليان، 1415 ق، ج 3، ص 595.
8)- همان، ص 596.
9)- مستدرك الوسائل، ج 14، ص 173.
10)- الكافي، كليني، تهران، دار الكتب الاسلامية، 1365 ش، ج 5، ص 329.
11)- همان، ص 330.
12)- ترجمه تفسير الميزان، موسوي همداني، چاپ پنجم، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1374، ج 3، ص 220.
13)- همان، ص 221.
14)- قرب الاسناد، عبداللَّه حميري قمي، تهران، انتشارات كتابخانه نينوي، ص 55.
15)- هود / 6.
16)- ذاريات / 58.
17)- مثنوي معنوي، مولانا جلال الدين محمد بلخي، تصحيح نيكلسون، چاپ دوازدهم، تهران، انتشارات امير كبير، 1371 ش، دفتر پنجم، ص 897، بيت 1497 و 1496.
18)- نجم / 39.
19)- بحارالانوار، ج 100، ص 33.
20)- مثنوي معنوي، دفتر پنجم، ص 945، بيت 2402.
21)- گلستان سعدي (مصلح بن عبد اله) ،چاپ پنجم، تهران، انتشارات امير كبير، 1363 ش، ص 184.
22)- ترجمه و شرح نهج البلاغة، فيض الاسلام، ج 5، ص 935.
23)- بحارالانوار، ج 68، ص 151.
24)- حجرات / 13.
25)- طلاق / 2 و 3.
26)- اعراف / 96.
27)- الكافي، ج 5، ص 80.
28)- بحارالانوار، ج 100، ص 21.
29)- تفسير نمونه، ج 14، ص 465.
30)- تفسير هدايت، ج 8، ص 306.
31)- تفسير نور الثقلين، ج 3، ص 595.
32)- تفسير نمونه، ج 11، ص 316.
33)- نجم / 39.
34)- وسائل الشيعة، شيخ حر عاملي، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام، 1409 ق، ج 17، ص 60.
35)- همان، ص 67.
36)- فقه القرآن، قطب الدين راوندي، قم، كتابخانه آية الله مرعشي، 1405 ق، ج 2، ص 31.
37)- مثنوي معنوي، دفتر پنجم، ص 944، بيت 2387.
38)- مستدرك الوسائل، ج 14، ص 155.
39)- مثنوي معنوي، دفتر پنجم، ص 944، بيت 2391.
40)- همان، دفتر سوم، ص 455، بيت 1465 و 1466.
41)- تفسير نمونه، ج 14، ص 463.
42)- بحارالانوار، ج 55، ص 321.
43)- وسائل الشيعة، ج 21، ص 252.
44)- بحارالانوار، ج 68، ص 347.
45)- همان، ص 346.
46)- همان، ج 74، ص 239.
47)- الكافي، ج 2، ص 139.
48)- طلاق / 3.
49)- الكافي، ج 5، ص 330.
50)- تفسير صافي، محمد باقر اصفهاني، چاپ اول، تهران، انتشارات منوچهري، 1378 ش، ص 88.
51)- المفردات، راغب اصفهاني، تهران، المكتبة المرتضوية، 1373 ش، ص 465.
52)- آل عمران / 125.
53)- يوسف / 24.
54)- ذاريات / 58.
55)- نهج البلاغة، حكمت 133.
56)- شرح نهج البلاغة، ابن ابي الحديد معتزلي، قم، كتابخانه آية الله مرعشي، 1404 ق، ج 18، ص 337، ذيل حكمت 135.
57)- هود / 6.

[1]. اقتباس از سیره ابن هشام، ج 2، ص 126 به بعد؛ ناسخ التواریخ هجرت، ج 1، ص 14.
[2]. تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 23 و 29. (بقره، 207).

ماه ربیع الأوّل ؛ { اهمّیت / فضیلت . آداب و اعمال . وقایع }
فضیلت : این ماه مانند نامش بهار ماه های دوازده گانه است؛ چون ولادت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم در این ماه اتّفاق افتاده است ... ( المراقبات . ص 71 ) .
روزه ی روز 17ربیع الأوّل بسیار فضیلت دارد و این روز، یکی از آن چهار روز است که در تمام سال به فضیلت روزه ممتاز است (مفاتیح الجنان . فصل نهم . در اعمال ماه ربیع الأّوّل ).
.................................................................................................. .
آداب و اعمال :
شب اوّل : این شب در سال سیزدهم بعثت، مبداء هجرت حضرت رسول صلّی الله علیه و آله از مکّه معظّمه به مدینه منوّره بود و در آن شب در غار ثور مخفی شد و حضرت امیر علیه السّلام جان خود را فدای جان شریف او نمود و در جای آن حضرت خوابید ... و این آیه در شأن ایشان نازل شد : (( وَ مِنَ النَّاسِ مَن یشری نَفسَهُ ابتِغَآءَ مَرضَاتِ اللهِ )) (مفاتیح الجنان . فصل نهم . در اعمال ماه ربیع الأّوّل ).
روز اوّل :
1- روزه . 2- زیارت : مناسب است زیارت جناب رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم و امام امیرالمؤمنین علی علیه السّلام در این روز (مفاتیح الجنان . فصل نهم . در اعمال ماه ربیع الأّوّل ) .
روز هشتم ؛
1- حزن و اندوه از شهادت حسن عسکری علیه السّلام و عرض تسلیت به حضرت بقیه الله عجّل الله تعالی فرجه الشّریف : در این روز وفات امام ابی محمّد الحسن الزّکی العسکری علیه السّلام واقع گردیده و برای مراقب سزاوار است که در این روز، محزون و اندوهناک باشد بویژه از لحاظ این که صاحب مصیبت در آن روز، حجّت عصر و امام زمان او ارواح العالمین فداه و علیه و علی آبائه صلوات الله می باشد و به آنچه او را در نظر آید آن حضرت را زیارت کند و امام علیه السّلام را به آنچه مناسب داند تعزیت و تسلیت گوید؛
2- آغاز امامت، ولایت و خلافت حضرت بقیه الله عجّل الله تعالی فرجه الشّریف : سپس به شکرانه ی خلافت امام علیه السّلام خدای را شکر گوید و از غیبت و دوری او اظهار تأثّر نماید و زمان ظهور و فوائدی که از آن عاید می گردد و انوار و خیرات و برکاتی که به مردم می رسد به یادآورد ( المراقبات .ص 75 ).
3- زیارت : مناسب است زیارت آن دو امام بزرگوار در این روز (مفاتیح الجنان . فصل نهم . در اعمال ماه ربیع الأّوّل ).
روز نهم ؛
1- در این روز تنها یک روایتی وارد شده که در آن هلاک (( دشمن خدا )) اتّفاق افتاده است. این روز، روز سرور شیعیان آل محمّد صلوات الله علیهم اجمعین می باشد. و بین شیعیان این امر مشهور گشته و هر چند سایر روایات موافق و مساعد با آن نیست لکن ممکن است که تقیه اقتضای تغییر وقت را نموده باشد. ( المراقبات . ص 76 ) .
2- روز اوّلِ امامت حضرت ولی عصر بقیه الله عجّل الله تعالی فرجه الشّریف (مفاتیح الجنان . فصل نهم . در اعمال ماه ربیع الأّوّل ) .

روز دهم ؛ تزویج رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم با{حضرت}خدیجه علیها السّلام در این روز صورت گرفت ...(المراقبات .ص 76 ) .
روز دوازدهم : به روایتی ولادت حضرت رسول صلّیا الله علیه و آله و سلّم می باشد. همچنین در این روز پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم در سال سیزدهم بعثت وارد مدینه شدند (و پس از ورود ایشان به مدینه ؛ هجرت ایشان،مبداء تاریخ اسلامی قرار گرفت) (مفاتیح الجنان . فصل نهم . در اعمال ماه ربیع الأّوّل )

روز هفدهم ؛ ولادت باسعادت و با برکت خاتم الأنبیاء حضرت محمّد بن عبدالله صلّی الله علیه و آله و سلّم می باشد و معروف آن است که ولادت با سعادتش در مکّه معظّمه در خانه ی خود آن حضرت واقع شده در روز جمعه در وقت طلوع فجر در عام الفیل در ایام سلطنت انوشیروان عادل. همچنین در این روز شریف در سال 83 ه.ق ولادت با برکت حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام واقع شده است و باعث مزید فضل و شرافت این روز گردیده است (مفاتیح الجنان . فصل نهم . در اعمال ماه ربیع الأّوّل ) .
اعمال مهمّه در این روز ؛
1- غسل .
2- روزه : از برای آن فضیلت بسیار است و روایت شده هر که این روز را روزه بدارد ثواب روزه ی یک سال را خدا برای او می نویسد و این روز یکی از آن چهار روز است که در تمام سال به فضیلت روزه ممتاز است.
3- زیارت : زیارت حضرت رسول صلّی الله علیه و آله و سلّم و همچنین زیارت امام امیرالمؤمنین علیه السّلام .
4- نماز : دو رکعت نماز که در هر رکعتی یک مرتبه حمد و ده مرتبه سوره قدر و ده مرتبه سوره اخلاص است، بگزارد و پس از نماز در محلّ نماز بنشیند و دعائی که روایت شده است بخواند : اَللَّهُمَّ اَنتَ حَی لاَ تَمُوتُ ...
5- تصدّق و خیرات : مسلمانان این روز را تععظیم بدارند و تصدّق و خیرات نمایند و مؤمنین را مسرور کنند و به زیارت مشاهد مشرّفه بروند. (مفاتیح الجنان . فصل نهم . در اعمال ماه ربیع الأّوّل ) .
6- عید گرفتن : به آنچه موافق حقیقت عید است (عمل کند) یعنی به آنچه که در شرع وارد گشته نه آنچه خلاف مقرّرات شرع باشد همچنان که عادت و سنّت پاره ای از نادانان است که به لهو و لعب بلکه پاره ای از افعال حرام می پردازند.
ا : حقیقت عید : عید عبارت از ... موسمی است که ( حق متعال ) ، نیکوکار و بدکار را برای حضور در برابر خویش به عرض خاکساری و مسکنت و اظهار مراسم عبودیت خوانده تا در آن، جایزه و بخشش کند و لباس امان و خلعت بر آنان بپوشاند ...
ب : برای هر مجلسی لباس مخصوصی و زینتی مناسب آن لازم است و لباس شایسته ی اهل چنین مجلس(ی)، لباس تقوا و تاج آنها، تاج کرامت و وقار می باشد ؛ یعنی لباس اهل این مجلس تخلّق به اخلاق حسنه و تاج معارف ربّانیه و تطهیر آنها، پاکیزه ساختن دل از اشتغال به غیر خدا و بوی خوش ایشان، ذکر خدا و درود بر رسول خدا و آل طاهرین او{علیهم السّلام} است ( المراقبات .ص81 - 84 ) .
....................................................................................................
کتاب شریف (( مفاتیح الجنان )) تألیف محدّث بزرگ حاج شیخ عبّاس قمی رحمه الله می باشد.
کتاب شریف (( المراقبات )) تألیف عارف کامل میرزا جواد آقا ملکی تبریزی رحمه الله می باشد. * اندکی از کلمات و عبارات کتاب المراقبات در مورد این ماه با ادبیات روان تری نوشته شده است و با متن اصلی کتاب تفاوت ناچیزی دارد.

وقایع :
شب اوّل ربیع الأوّل سال 13 بعثت ؛ هجرت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم از مکّه به مدینه وجان فشانی امام امیرالمؤمنین علیه السّلام و خوابیدن در بستر ایشان برای حفظ جان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم
8 ربیع الأوّل سال 260 ه.ق ؛ شهادت حضرت امام حسن عسکری علیه السّلام در سنّ 28 سالگی و آغاز امامت و ولایت و خلافت حضرت بقیه الله الأعظم عجّل الله تعالی فرجه الشّریف از لحظه ی شهادت امام حسن عسکری علیه السّلام .
9 ربیع الأوّل ؛ هلاکت غاصب دوم .
10 ربیع الأوّل ؛ سالروز ازدواج حضرت محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم با حضرت خدیجه علیها السّلام .
14 ربیع الأوّل سال 64 ه.ق ؛ به درک رفتن یزید بن معاویه لعنه الله علیهما
17ربیع الأوّل سال عام الفیل ؛ ولادت با سعادت و با برکت حضرت محمّد صلّی الله علیه و آله و سلّم و در سال 83 ه.ق ولادت با سعادت و با برکت حضرت امام جعفر صادق علیه السّلام .

«یاد خداوند» آثار و برکات فراوانی دارد که در آیات و روایات به آن اشاره شده است. در این جا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

۱- مورد یاد خدا قرار گرفتن

«فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَاشْکُرُواْ لِی وَلاَ تَکْفُرُونِ» (۱) مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم و کفران نورزید.

ذکر خدا معنای وسیع و مصادیق فراوانی دارد. انسانی که در تمامی لحظات زندگی به یاد ذات پاکی است که سرچشمه تمام خوبی‌ها و نیک‌ها می‌باشد و به این وسیله روح و جان خود را پاک و روشن می‌سازد، خداوند نیز در تمامی مراحل زندگی و در اوج مشکلات و سختی‌ها او را تنها نمی‌گذارد.

۲- همنشینی با خدا

کسی که همواره به یاد خدا باشد، خداوند همنشین و جلیس او خواهد بود چنان که در حدیث قدسی به حضرت موسی (ع) فرمود: ای موسی؛ من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند، موسی سؤال کرد: روزی که هیچ پناهی نیست جز پناه تو چه کسی در پناه تو خواهد بود. فرمود: آنها که مرا یاد می‌کنند و من نیز آنان را یاری می‌کنم، و با هم دوستی می‌کنند در راه من، پس دوست دارم آنها را، اینان کسانی هستند که وقتی بخواهم به اهل زمین بدی برسانم، آنها را یاد کرده و به خاطر آنان بدی را دفع می‌کنم. (۲)

۳- محبت خداوند

انسانی که پیوسته به یاد خداست، حب الهی در قلبش جای می‌گیرد. چنانچه در زندگی روزمره نیز چنین است که اگر انسان در تمامی ساعات و در تمامی افکار خود شخص خاصی را در خاطر داشته باشد، کم کم محبت او در قلبش حاکم می‌شود. در روایت نیز آمده است.

«من اکثر ذکر الله احبه» هر کس زیاد خدا را یاد کند، محبت خداوند در قلبش حاکم می‌شود. (۳)

پس اموال و اولاد تا آنجا که از آنها در راه خدا و برای نیل به حیات طیبه کمک گرفته شود، از مواهب الهی هستند و مطلوب می‌باشد

۴- فلاح و رستگاری

از نظر قرآن کریم ذکر خدا زمینه رستگاری انسان را فراهم می‌سازد: «وَاذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیرًا لَّعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» (۴) خدا را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار شوید.

۵- افزایش برکت و حضور ملائکه

از روایات استفاده می‌شود خانه‌ای که ذکر خدا در آن بسیار شود، برکتش بسیار می‌شود و ملائکه در آن خانه حاضر و شیطان‌ها دور می‌گردند، و آن خانه برای اهل آسمان‌ها آن چنان درخشنده است که ستارگان برای اهل زمین، و خانه‌ای که در آن قرآن خوانده نشود و ذکر خدا در آن نشود، برکتش کم است و ملائکه از آن خانه گریزان می‌شوند.

۶- آرامش

آرامش و اطمینان گمشده انسان امروزی است که در آرزوی به دست آوردن آن می‌باشد قرآن کریم راه رسیدن به آرامش را به بشر معرفی می‌نماید:

«أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» همانا با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد. (۵)

۷-دوری از شیطان

آنان که به یاد خدا هستند از وسوسه‌های شیطان متأثر نمی‌شوند و یاد خدا سلاحی است که از آنها در برابر شیطان محافظت می‌نماید.

«إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَواْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَکَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ» (۶)

پرهیزگاران هنگامی که گرفتار وسوسه‌های شیطان شوند، به یاد خدا و پاداش و کیفر او می‌افتند؛ و (در پرتو یاد او، راه حق را می‌بیند و) ناگهان بینا می‌شوند.
ذکر یونسیه

۸- غذای روح

حضرت علی (ع) می‌فرماید: «مداومت بر ذکر الهی غذای روح و کلید رستگاری است.» با توجه به اهمیت «ذکر الهی» و نقش سازنده آن در پیشرفت معنوی انسانهای مؤمن، خداوند مؤمنان را از توجه به اموری که انسان را از یاد خدا باز می‌دارد بر حذر می‌دارد:

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُلْهِکُمْ أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُمْ عَن ذِکْرِ اللَّهِ وَمَن یَفْعَلْ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ» (۷)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اموال و اولادتان شما را از یاد خدا باز ندارد و هر کس چنین کند از زیانکاران است.

بدیهی است توجه به مال و زندگی دنیوی در صورتی نهی شده است که انسان را از یاد خدا باز دارد و به عبارت دیگر؛ هدف انسان در زندگی توجه به آنها باشد ولی در صورتی که انسان مراقب نفس خویش باشد و از اینها به عنوان وسیله برای رسیدن به سعادت ابدی استفاده کند، نه تنها مذموم نیست بلکه سفارش هم شده است. پس اموال و اولاد تا آنجا که از آنها در راه خدا و برای نیل به حیات طیبه کمک گرفته شود، از مواهب الهی هستند و مطلوب می‌باشد اما اگر علاقه افراطی به آنها سدی در میان انسان و خدا ایجاد کند، بزرگترین بلا محسوب می‌شود و خسرانی بزرگ است که در آیه شریفه به همین معنا اشاره شده است. (۸)

تعبیر به «خاسرون» به خاطر این است که حب دنیا چنان انسان را سرگرم می‌کند که سرمایه‌های وجودی خویش را در راه لذت ناپایدار و اوهام و پندارها صرف می‌کند و با دست خالی از دنیا می‌رود در حالی که با داشتن سرمایه‌های بزرگ برای زندگی جاودانه‌اش کاری نکرده است.

در حالات عالم بزرگ «شیخ عبدالله شوشتری» از معاصرین مرحوم علامه مجلسی نوشته‌اند: او فرزندی داشت که بسیار مورد علاقه او بود، این فرزند سخت بیمار شد، پدرش مرحوم شیخ عبدالله، هنگامی که برای ادای نماز جمعه به مسجد آمد پریشان بود، هنگامی که طبق دستور اسلامی، سوره «منافقین» را در رکعت دوم تلاوت کرد و به این آیه رسید، چندین بار آیه را تکرار کرد! پس از فراغت از نماز، بعضی یاران علت این تکرار را سؤال کردند، فرمود: «هنگامی که به این آیه رسیدم به یاد فرزندم افتادم، و با تکرار آن به مبارزه با نفس خود برخاستم، آن چنان مبارزه کردم که فرض کردم فرزندم مرده، و جنازه‌اش در برابر من است و من از خدا غافل نیستم، آنگاه بود که دیگر تکرار نکردم.» (۹) و (۱۰)

یکی از سؤالاتی که درباره‌ جنّ مطرح می‌گردد، مکان حضور آنهاست. آیات قرآن به حضور جن در آسمان و زمین اشاره دارند. در سوره جنّ آمده است که جنّ‌ها پس از استماع قرآن گفتند: « وَأَنَّا لَمَسْنَا السَّمَاء فَوَجَدْنَاهَا مُلِئَتْ حَرَسًا شَدِیدًا وَشُهُبًا »؛ و ما بر آسمان دست یافتیم و آن را پر از نگهبانان توانا و تیرهاى شهاب یافتیم.

گروهی از پریان(جنیان) در آسمان‌ها به شنیدنی‌ها گوش می‌دادند و بر آن‌ها می‌افزودند و دروغ می‌ساختند تا آنکه ناگهان دچار تیر شهاب شده، از آسمان‌ها به زمین آمدند.

در ادامه می‌فرماید «وَأَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْهَا مَقَاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَن یَسْتَمِعِ الْآنَ یَجِدْ لَهُ شِهَابًا رَّصَدًا»و این كه ما [سابقا] از آسمان در محل‏هایى براى شنیدن [اخبار آسمانى‏] مى‏نشستیم، اما اكنون هر كه بخواهد به گوش باشد، تیر شهابى در كمین خود مى‏یابد

جنّ‌ها با استناد به این دو آیه خواسته‌اند بگویند از امروز هر کس از ما در آن نقطه‌های قبلی آسمان به گوش بنشیند، تیرهای شهابی را می‌یابد که از خصوصیاتش این است که تیراندازی در کمین دارد. آنها هم‌زمان با نزول قرآن و بعثت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) از تلقّی اخبار غیبی آسمانی و استراق سمع برای به دست آوردن آن ممنوع شده‌اند.

برخی از آیات نیز که به گوش دادن تعدادی از آنها به تلاوت پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و یا حضور آنها در سپاه سلیمان اشاره دارند نمایانگر حضور جن در زمین هستند. اما از آیات می‌توان استنباط نمود که جن می‌تواند در آسمان و زمین حضور داشته باشد.

----------------------------------------

منابع تحقیق:

جن، 8و9

احقاف، 29-32

نمل، 17

اللهم صل علی محمد و آل محمد

بى شك آن چه آدمى را گرانقدر ساخته و او را از دسته جنبندگان به صف آدمیان و از صف آدمیان به اوج آسمانِ انسانیت به پرواز در می آورد،آراستگى به آداب و منش هاى شایسته است.همان گونه كه شاعر می گوید:
پیش ارباب خرد مایه ایمان ادب است لاجرم پیشه مردان سخندان ادب است
بى«ادب» را به سماوات بقا منزل نیست در سماوات بقا منزل مردان ادب است
دامن عقل و ادب گیر كه در راه یقین بر سر گنج وجود تو نگهبانْ ادب است
آدمی زاده اگر بى ادب است آدم نیست فرق در جنس بنى آدم و حیوان ادب است
در مطالب قبلی راهكارهایی جهت كسب ادب بیان كردم در این جا می خواهم ادامه این راهكارها را بنویسم:
راه های كسب ادب:
1:از بی ادبی دیگران عبرت بگیریم:لقمان را گفتند ادب از که آموختی،گفت از بی ادبان،هر آن چه از ایشان درنظرم ناپسند آمد از انجام آن پرهیز کردم .
واقعیت هم همین است انسان اگر با دیده عبرت به رفتار دیگران بنگرد می تواند از زشتی رفتار دیگران یك رفتار زیبا و شایسته بسازد،همان گونه كه امیر المومنین علیه السلام در این زمینه می فرماید:
وقتى خوى زشتى در دیگرى دیدى عادت هاى مانند آن را از خودت دور كن«1»
چو بینى بكس عادتى ناپسند، سزد گر بیاموزى از آن تو پند
كنى دور مانندش از نفس خویش‏ چو دارى بتهذیب خود سعى بیش‏
2:مشاوره و راهنمایی خواستن ازدیگران:انسان عاقل كسی است كه همیشه از تجربیات دیگران استفاده می كند،كسی كه با دیگران مشاوره و گفتگو برقرار می كند می تواند زودتر به اهداف خود برسد به خاطر همین است كه بزرگان یكی از راه های دست یابی به ادب را مشاوره و گفتگو با افراد آگاه و متخصص معرفی كرده اند همان گونه كه از مولای متقیان امیر المومنین این گونه نقل شده است كه حضرت فرمودند:
بر زمان،پیروز نمى توان شد مگر با تفكر و به ادب و رفتار نظام مند نمى توان رسید مگر با بحث و گفتگو.«2»

منابع:
1: إِذَا رَأَیْتَ فِی غَیْرِكَ خُلُقاً ذَمِیماً فَتَجَنَّبْ مِنْ نَفْسِكَ أَمْثَالَه«غررالحكم، ص324»
2:وَ لَا یُسْتَعَانُ عَلَى الدَّهْرِ إِلَّا بِالْعَقْلِ- وَ لَا عَلَى الْأَدَبِ إِلَّا بِالْبَحْث«بحارالأنوار، ج 75، ص 7»

امام صادق (علیه السلام) می‏فرماید: «هر بنده‏ای که گناهی کرد، پس برخیزد و طهارت کند (وضو بگیرد) و دو رکعت نماز بخواند و از خداوند طلب آمرزش نماید، بر خدا است که توبه‏اش را بپذیرد، چون خود فرموده ‏است: هر کس کار زشتی کند یا به خودش ستم نماید، پس استغفار کند، خدا را آمرزنده و مهربان می‏یابد

حقیقت توبه، پشیمانی قلبی است؛ پشیمانی که در عمل خود را نشان می‏دهد که مهم‏ترین نمُود آن انجام واجبات و تدارک و قضای آن چه عمل نشده و ترک محرّمات است. با همین مقدار توبه تحقق پیدا می‏کند. توبه آداب خاصی دارد که باید آن را از مستحبات توبه دانست که عبارتند از:

1- سه روز روزه گرفتن

امام صادق(علیه السلام ) می‏فرماید: توبه نصوح که خداوند به آن امر فرموده، روزه گرفتن روز چهارشنبه و پنج‏شنبه و جمعه است. (1)

2- غسل توبه

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) می‏فرماید: بنده‏ای نیست که گناهی کند (هر چه و هر اندازه که باشد) سپس پشیمان شود و توبه کند مگر این که خداوند به مغفرت و آمرزش به او نظر کند، سپس پیامبر به شخصی که می‏خواست توبه کند فرمود: «برخیز و غسل کن و برای خدا سجده نما». (2)

3- خواندن دو یا چهار رکعت نماز

امام صادق (علیه السلام) می‏فرماید: «هر بنده‏ای که گناهی کرد، پس برخیزد و طهارت کند (وضو بگیرد) و دو رکعت نماز بخواند و از خداوند طلب آمرزش نماید، بر خدا است که توبه‏اش را بپذیرد، چون خود فرموده ‏است: هر کس کار زشتی کند یا به خودش ستم نماید، پس استغفار کند، خدا را آمرزنده و مهربان می‏یابد». (3)

در روز یکشنبه ماه ذی القعده رسول‏ خدا(صلی الله علیه و آله) به یارانش فرمود: کیست که بخواهد توبه کند؟ گفتند: همه می‏خواهیم توبه کنیم، حضرت فرمود: غسل کنید و وضو بگیرید و چهار رکعت نماز بخوانید. در هر رکعت پس از حمد، سوره قل هو الله را سه مرتبه و قل اعوذ برب الناس و قل اعوذ برب الفلق را یک مرتبه بخوانید، پس هفتاد مرتبه استغفار کنید و آخرش بگویید:

لا حول و لا قوه الا باالله العلی العظیم، نیز این دعا را بخوانید: یا عَزِیزُ، یا غَفّارُ، اغْفِرلی ذُنُوبِی وَ ذُنُوبَ جَمِیعِ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ فانه لا یغْفِرُ الذُّنُوبَ اًّلاّ أنْتَ ؛ هر کس از امت من این عمل را به‏ جا آورد، از آسمان ندا می‏شود که توبه‏ات پذیرفته و گناهانت آمرزیده شد.

اصحاب گفتند: اگر کسی این عمل را در غیر این ماه به ‏جا آورد، چگونه است؟ حضرت فرمود: مثل همان است که بیان کردم. این کلمات را جبرئیل در شب معراج به من یاد داد. (4)

4- دعاهای توبه

مناسب است کسی که می‏خواهد توبه کند، دعاهای توبه‏ای را که از ائمه معصومین وارد شده‏ است، به ویژه دعاهای صحیفه سجادیه، مخصوصاً دعای 31 و یا مناجات خمسْ عشر، به‏ خصوص مناجات تائبین را بخواند.

5- استغفار (درخواست بخشش)

قرآن مجید می‏فرماید: «وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکمْ ثُمَّ تُوبُوا اِلَیهِ؛ ای قوم، از خدا آمرزش بخواهید، سپس به سوی او توبه کنید». (5)

پی نوشت ها:

1. محمد بن الحسن الحر العاملی، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت، قم، 1409 ه. ق، ج 11، ص 362.

2. المحدث النوری، مستدرك الوسائل، مؤسسه آل البیت، قم، 1408 ه. ق، ج 2، ص 513.

3. وسائل الشیعه، ج 11، ص 363.

4. سید بن طاووس، الاقبال، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1367 ه ش، ص 308.

5. هود (11) آیه 3 و 52 و 90.

معمولا انسان ها برای زندگی اهداف متعددی دارند كه به نظر من به طور كلی به دو هدف تقسیم می شود:
آرامش و آسایش
آسایش چیست؟ آسایش همان راحت تن و جسم است و اینكه زندگی معمولی و خوبی داشته باشیم و مادیات زندگی مان تا جایی كه مورد نیاز است تامین شود اما در باب اینكه آرامش چیست؟
آرامش مربوط به روح و روان انسان است یكی از راه های مهم رسیدن به این آرامش داشتن انضباط درونی است و انضباط درونی یعنی:
اینكه باور كنیم هر كاری كه می توانیم انجام دهیم را نباید انجام دهیم
یكی از نقاط مورد تاكید ادیان همین موضوع است اینكه ما خط قرمزهایی در زندگی داریم كه از آنها نباید گذشت و این نقاط قرمز را تحت عنوان گناه معرفی كرده اند این گناهان در مسیحیت هفت گناه شمرده شده است و در اسلام تا حدود چهل گناه معرفی شده است.
یكی ازتفاوت های جدی ادیان و اندیشه های جدید اینجاست كه اندیشه ها و اخلاق نسبی گرای جدید خط قرمز ها را بسیار كم كرده است.
در ادیان خط قرمزها مربوط به خود شما هم بود یعنی اگر در دنیا خودت بودی و خودت ،باز محدودیت هایی بود چرا كه ممكن است به روح و روان خود آسیب بزنید اما در اخلاق ِ نسبی ،فرد آزاد است هر كاری كند فقط حق آسیب زدن و تجاوز به حقوق دیگران را ندارد؛ به عنوان مثال می توان از اتانوزینام برد،مساله ای که در چند کشور به رسمیت شناخته شده است . به نظر شما كدام مدل برای رسیدن به آرامش موفق تر است ؟
اینكه محدودیت های انسان، تا جایی كه می شود كم شود یا اینكه همان محدودیت هایی كه ادیان برای ما طراحی كردند بهترین مدل برای رسیدن به آرامش است ؟

شاید کمتر مفهومی از مفاهیم اسلامی به اندازه "توکل" از لحاظ تعریف دشوار باشد. اخلاقیون، اهل عرفان و تصوف مفاهیم متفاوتی از آن درک کرده اند.

اصل توکل را بایستی در اعتماد به خدا جستجو کرد. تا وقتی که انسان به خدا اعتماد پیدا نکند، نمی تواند اداره امورش را به او واگذارد و اگر هم به زبان بگوید که امور خود را به او واگذار کردم، دلش آرام نمی گیرد. به علاوه اگر فردی از قوانین علت و معلولی که خداوند در جهان قرار داده است اطلاع نداشته باشد و نداند که خواست و سنت خدا به استفاده از اراده خود و اسباب و علل شناخته شده استوار است، باز نمی تواند موقعیت رفتار متوکلانه را تشخیص داده و مصداق های آن را در زندگی پیدا کند.

رابطه ایمان به خدا و اعتماد به حضرت باریتعالی، با توکل بسیار قوی است. خدای متعال در قرآن می فرماید: "و علی الله فلیتوکل المومنون"، یعنی افراد با ایمان به خدا توکل می نمایند. (سوره مائده)

در آیه 23 سوره مائده آمده است که "و علی الله فتوکلوا ان کنتم مومنین"، یعنی اگر ایمان دارید، به خدا توکل نمایید.

هر اندازه درجه ایمان فرد به خداوند و شناخت او از اسماء و صفات خدا و آگاهی او از برنامه های خداوندی در جهان افزایش یابد، به همان اندازه توکل او نیز افزایش خواهد یافت. در سوره انفال خداوند می فرماید: "انما المومنون الذین اذا ذکرالله وجلت قلوبهم و اذا تلیت علیهم ایاته زادتهم ایماناً و علی ربهم یتوکلون"، یعنی مومنان کسانی هستند که چون نام خدا برده شود، خوف بر دل هایشان چیره گردد و چون آیات خدا بر آنان خوانده شود، ایمانشان افزون گردد و بر پروردگارشان توکل کنند.

درست فهمیدن آیات خدا و ذکر و قرائت آن، بر ایمان مومنان می افزاید و در نتیجه راه توکل از طریق افزایش ایمان هموار می شود. به دنبال این ایمان قلبی به خدا و ایمان به حکمت و شفقت خدا و علم به مصلحت بندگان است که بنده می تواند برای برنامه ریزی و کفایت امر خود، به خداوند اعتماد کند و کارهایی را که برنامه ریزی و تدبیر آنها خارج از توان اوست، به خدا واگذار نماید.نراقی (1377) توکل را چنین تعریف نموده است: «توکل، عبارت است از اعتماد کردن و مطمئن بودن دل بنده در جمیع امور خود به خدا و حواله کردن همه کارهای خود را به پروردگار و بیزار شدن از هر حول و قوه ای غیر از خدا و تکیه نمودن بر حول و قوه الهی».

محی الدین ابن عربی در تعریف توکل می نویسد: توکل، اعتماد قلبی به خداوند متعال است، طوری که انسان در صورت فقدان اسباب ظاهری در عالم برای رسیدن به هدف دچار اضطراب نمی شود و اگر اضطراب بر او مستولی شود، چنین فردی متوکل نیست. (النّدوی، 1374)

از دیدگاه شهید مطهری: توکل تضمینی الهی برای کسی است که حامی و پشتیبان حق است، یعنی اگر به راه خدا بروید، از نوعی حمایت الهی برخوردار خواهید شد.

پس کسی توکل دارد که به قدرت و حکمت و رأفت و شفقت خداوند اعتقاد دارد. این اعتقاد، حالتی را در شخص به وجود می آورد که موجب می شود فرد در تمام حالات و رفتار خویش، حضور پروردگار را در نظر بگیرد و در این حضور، احساس قدرت و توانمندی کند و خود را به وی وابسته ببیند و از این رو آرامش در دلش ایجاد می شود که با پدید آمدن حوادث سخت در زندگی دچار شک و تردید نمی شود و کارهایی را که مدیریت و برنامه ریزی آنها خارج از تدبیر اوست به خدا واگذار می کند.

به عبارت بهتر فرد متوکل ضمن استفاده از اسباب و علل مادی و غیر مادی، توفیق رسیدن به نتیجه را مشروط به خواست و مشیت الهی می داند و ضمن نسبت دادن امور و اتفاقات جهان به خواست پروردگار، برای حصول نتیجه به او تکیه نموده و اطمینان دارد که خداوند او را در رسیدن به مطلوب یاری خواهد کرد.

منابع:

نظم و آهنگ در قرآن / نوشته محمدهادی معرفت

انسان در قرآن / نوشته شهید مطهری

اسلام و بهداشت روان (1) / مجموعه مقالات

آرامش روان و جوان / نوشته علی نقی فقیهی